Pierwsze wzmianki o Łodzi pochodzą z 1332 roku. Jednak dopiero w lipcu 1423 roku – król Władysław Jagiełło nadał jej przywilej lokacyjny. W tym okresie podstawą egzystencji jej mieszkańców było rolnictwo. Jest to okres określany jako "Łódź rolnicza". W połowie XVI w. miasteczko liczyło 650-800 mieszkańców. Zabudowania osady skupiły się wokół dzisiejszego Starego Rynku i pl. Kościelnego. Mieszczanie korzystali z bliskości traktu krakowsko-łęczyckiego i rozwijali na tej bazie działalność gospodarczą.
Wszystko zmieniło się dopiero w latach 20. XIX wieku, kiedy kilkaset metrów na południe, z inicjatywy władz autonomicznego Królestwa Polskiego, zaczęła wyrastać osada przemysłowa, nazywana wówczas Nowym Miastem.
Początki Łodzi przemysłowej
Stary Rynek w Łodzi
Choć centrum Łodzi zaczęło się przesuwać w stronę południa, to Stary Rynek wciąż pełnił ważną funkcję w życiu miasta. Przez całe dziewiętnaste stulecie funkcjonował tutaj targ, a na nim – od 1841 roku – słynne jatki Marconiego, gdzie można było kupić świeże pieczywo, a także najróżniejsze mięsa i kiełbasy. Wraz z rozwojem miasta zmieniał się również wygląd Starego Rynku. Miejsce drewnianych domów, pamiętających często jeszcze czasy „Łodzi rolniczej”, zajmować zaczęły murowane kamienice, zwykle jedno- i dwupiętrowe. W zdecydowanej większości zamieszkiwali je Żydzi, którym przez długi czas zabraniano osiedlania na terenie przemysłowego Nowego Miasta. Swój sklep miał tu m.in. Izrael Poznański, nim jeszcze stał się jednym z łódzkich „królów bawełny”.
Nowy Rynek w Łodzi (ob. plac Wolności)
w stronę ulicy Piotrkowskiej. Widoczny kościół Świętej Trójcy i ratusz, 1896 r.
(fot. Bronisław Wilkoszewski, domena publiczna)
Domy familijne na Księżym Młynie
(fot. Włodzimierz Pfeiffer, ze zbiorów Archiwum Państwowego w Łodzi, domena publiczna)
Okres prosperity miasta wiąże się ze zniesieniem granicy celnej między Królestwem a Rosją. Powstał krajowy przemysł włókienniczy, w którym Łódź wyniesiona została do rangi wiodącego ośrodka polskiego przemysłu tekstylnego. Do Łodzi przybywają nowi mieszkańcy, rzemieślnicy i kupcy, ożywiają się targi i jarmarki.
Twórcą i patronem nowoczesnej Łodzi był Rajmund Rembieliński. Dzięki jego staraniom Łódź zaliczono w 1820 roku do tzw. miast fabrycznych. Pierwsi osadnicy przybyli do miasta w roku 1822 – w ciągu 8 lat było już ponad tysiąc rękodzielniczych rodzin. One to dały początek rozwojowi przemysłu włókienniczego w mieście. Nowi osadnicy osiedlali się wzdłuż ul. Piotrkowskiej, na południe od Starego Miasta. Pierwsza łódzka osada włókiennicza – "Sukiennicze Nowe Miasto" powstało w 1823 roku – rok ten uważany jest za początek "Łodzi przemysłowej".
Łódź staje się "Ziemią Obiecaną" dla tysięcy rzesz biedoty wiejskiej i małomiasteczkowej. Z wioski zagubionej wśród wierzbowej łozy, z bagien i torfowisk zaczęło się wyłaniać miasto.
Od narodzin do rozkwitu Łodzi przemysłowej minęło zaledwie pół wieku. Już w roku 1825 w mieście uruchomiono pierwszą przędzalnię bawełny wybudowaną przez przybyłego z Saksonii Kristiana Fryderyka Wendischa.
W roku 1839 w fabryce L. Geyera zainstalowano pierwszą w polskim przemyśle bawełnianym maszynę parową. W fabryce K. Scheiblera w 1855 r. uruchomiono mechaniczną przędzalnię, zaś pierwszą tkalnię mechaniczną w 1866 r. w fabryce J. Heinzla.
Ulica Piotrkowska na pocztówce z początku XX w. (fot. Biblioteka Narodowa, sygn. DŻS XII 8b/p.10/14, domena publiczna)
Fabryka Izraela Poznańskiego przy
ul. Ogrodowej 15/21 w czasach świetności Łodzi, ok. 1895 roku
Bardzo szybki wzrost liczebny Łodzi w XIX wieku był wynikiem imigracji ze wsi i małych miasteczek. Napływali także osadnicy z państw ościennych głównie z Czech i Saksonii, sporadycznie z Anglii, Francji i Szwajcarii. Pod względem tempa przyrostu liczby ludności Łódź biła wszelkie ówczesne rekordy – niemal co 10 lat podwajała liczbę swoich mieszkańców. Łódź staje się wielokulturowym, tętniącym życiem miastem, w którym z dnia na dzień powstały olbrzymie fortuny fabrykanckie.
Symbole dawnej Łodzi na starych fotografiach:
Ulica Piotrkowska i okazały Grand Hotel
(domena publiczna)
Dworzec Łódź Fabryczna, 1930 r. (fot. W. Pfeiffer,
ze zbiorów Archiwum Państwowego w Łodzi)
Łódzka Wielka Synagoga, obok pałac Jakuba
Hertza (domena publiczna)
